Van Dam orgel Grote Kerk Tholen.
Cultureel erfgoed
Cultureel erfgoed, dat is het fraaie Van Dam orgel in onze kerk. Een erfenis met hoge culturele waarde. Met een erfenis ga je zorgvuldig om. We hebben het geërfd van ons voorgeslacht.
Uit respect zullen we er ook goed voor zorgen.
Cultureel ?
Ja, … omdat het geschiedenis heeft. Het orgel is gebouwd in 1832. Inmiddels dus bijna 200 jaar oud. (Welk apparaat uit onze moderne tijd gaat zolang mee ?) En ja,… omdat het waarde heeft vanwege het vakmanschap waarmee het gebouwd is zowel technisch als muzikaal. Het is een instrument van hoge klasse, gebouwd door in de praktijk opgeleide ambachtslieden. De gebroeders Van Dam hadden kennis van materiaal, het bewerken ervan en architectonisch inzicht. Kwaliteit en muzikaliteit waren de uitgangspunten. De bestemming van het instrument speelde zeker mee in hun principes. Het orgel als instrument in de erediensten tot lofprijzing van onze Schepper heeft geleid tot het bouwen van zeer waardevolle en kwalitatief uitstekende pijporgels. De plaats in de kerk was erg belangrijk waarbij het totaalontwerp orgel, orgelgalerij en gebouw een architectonisch geheel moet vormen.
Klinkend cultureel erfgoed
Cultureel erfgoed is veelal in musea te vinden. Het wordt daar goed bewaard en we kunnen er naar komen kijken en van genieten. Daarnaast bestaat er ook klinkend cultureel erfgoed. zoals ons Van Dam orgel. Ook hier kunnen we naar kijken. (Hebt u wel eens goed gekeken en kom dat 26 maart vooral doen!) maar ook naar luisteren en erbij zingen. Het doet actief dienst, het wordt gebruikt om de lofzang of gebed te dragen. Ook vanuit de bijbel weten we bijvoorbeeld uit de bekende Psalm 150 dat God groot gemaakt werd met zang begeleid op muziekinstrumenten. Een pijporgel heeft cultuurhistorisch een belangrijke plaats in de kerk. Samenzang van de gemeente begeleid door een pijporgel heeft typisch Nederlandse wortels. Een identiteit waar we zuinig op zijn en niet graag zouden willen verliezen.
In stand houding
Cultureel erfgoed moet bewaard worden tegen verval, uit respect en om het bruikbaar te houden. Door de Rijksdienst Cultureel Erfgoed wordt dit “In stand houding” genoemd. Toen het Van Dam orgel in 1832 in de Galileeërkerk te Leeuwarden geplaatst is, was het een van de fraaiste orgels in Nederland. Ons orgel is een Rijksmonument. We hebben als eigenaar de plicht om het in stand te houden. Daarom bestaan er ook subsidiemogelijkheden. Momenteel vertegenwoordigt dit orgel een financiële herbouwwaarde van ruim 1,5 miljoen euro. We moeten dus zuinig zijn op dit erfstuk.
Onderhoud
Omdat het orgel bespeeld wordt heeft het ook onderhoud nodig. Van orgels geldt dat ze periodiek groot onderhoud/herstel nodig hebben. We zijn volop bezig met de voorbereiding voor onderhoud en herstel. Subsidies zijn onontbeerlijk. Op 21 januari 2022 kregen we antwoord op de ingediende subsidieaanvraag; “Restauratie klinkend erfgoed”. Verwonderd en dankbaar kunnen we melden we een beschikking hebben gekregen van € 249.180,00. Dit overtrof onze verwachting. Een volgende aanvraag bij de Provincie Zeeland is in voorbereiding. We hopen hier ook een positief bericht te krijgen zodat we de restauratieplannen kunnen uitvoeren.
Stukje geschiedenis
Het Van Dam orgel heeft een zeer interessante bouwgeschiedenis. In dit artikel komt de periode vanaf de beginjaren 1950 aan bod. Ons kerkgebouw was in zeer vervallen staat, zelfs met gevaar voor gedeeltelijk instorting. Een grote restauratie was voorbereid en vanaf 1946 in uitvoering.
De aanwezige orgelgalerij uit 1902 was groter en hoger dan nu. Vanaf de toren tot in de achterste pilaren 4 meter lang, en 1 meter hoger. Daarop stond een orgel wat gemaakt was door Fa. Hilboesen.
Architect Van der Kloot Meijburg zag ‘Het scheppen van begrensde ruimten’ als het doel van de bouwkunst. Hij focuste zich bij restauraties op ruimte en op de ruimtewerking. Daardoor werden meubilair en orgels vaak als obstakels gezien.
Wijziging orgelgalerij
Het orgel en de galerij werd in 1946 afgebroken. Het Hilboesen orgel werd opgeslagen om later terug geplaatst te worden. Op 6 juni 1950 was een nieuwe maar veel kleinere en lagere orgelgalerij gereed. Op 16 september 1950 werd gerapporteerd dat de demontage en de opslag het orgel ernstige schade hadden toegebracht. Herstel was te duur en bovendien was het orgel qua geluidssterkte te zwak voor de nieuwe grotere ingerichte ruimte. Het advies werd een nieuw orgel te bouwen met gebruikmaking van onderdelen van het oude orgel. Toen bleek voor een nieuw orgel geen subsidiemogelijkheden te zijn. De oplossing was het overnemen van het historische Van Dam-orgel uit de Galileërkerk te Leeuwarden. Dit lag opgeslagen in de Grote of Martinikerk te Doesburg. Ook dit orgel had enorm geleden onder de erbarmelijke opslag. Een totale restauratie was noodzakelijk en subsidie kwam beschikbaar.
Van Damorgel naar Tholen
Het orgel paste maar net op de nieuwe galerij en kwam daardoor vlak tegen de torenmuur te staan. Doordat er nauwelijks ruimte beschikbaar was en de originele windvoorziening verloren gegaan was werden nieuwe kleine balgen aangebracht. Door Fa Sanders is het orgel gerestaureerd naar de toenmalige inzichten. De winddruk werd verlaagd en intonatie aangepast naar de mode van die tijd.
Resultaat
Bij de plaatsing in Tholen in 1955 zijn er beslissingen genomen waar we nu de gevolgen van trekken. Het orgel heeft verschillende opzichten nogal geleden. Hoe mooi het ook is, wat we nu horen en zien is maar deel van wat het oorspronkelijk geweest is.
Een groot probleem is dat het orgel in 1955 noodgedwongen veel te dicht tegen de toren is geplaatst. Daardoor is het inwendige van het orgel niet goed bereikbaar voor stemmen en onderhoud. Het pedaal-gedeelte bijvoorbeeld (dat de organist met zijn voeten bespeelt en dat heel belangrijk is voor de ondersteuning van de gemeentezang), is vanwege deze slechte bereikbaarheid na 1955 – dus inmiddels zevenenzestig jaar – niet meer gestemd.
Voorbereiding tot restauratie
Het College van Kerkrentmeesters heeft orgelmaker Henk van Eeken uit Herwijnen opdracht gegeven om een restauratierapport op te stellen. Door grondig onderzoek in archieven van de gemeente Tholen, Leeuwarden, andere historische bronnen, maar ook literatuurstudie heeft dit geresulteerd in een gedegen, haast wetenschappelijk restauratierapport. Dit vormt de basis voor het aanvragen van subsidies. We hebben positieve gesprekken gevoerd met deskundigen van RCE. Ons orgel heeft een hoge culturele waarde binnen de Nederlandse orgeltraditie, en behoort in goede staat te blijven. Het RCE heeft ook daarom een zeer fors bedrag van € 249.180,00beschikbaar gesteld om een deel van de plannen te kunnen realiseren. De inzet en het advies van de Gemeente Tholen heeft hier zeker in bijgedragen. Om het hele plan uit te kunnen voeren zal ook subsidie bij de Provincie Zeeland aangevraagd worden. Er bestaat nu een kans om zaken die tijdens de restauratie van 1992 niet meegenomen zijn nu wel uit te voeren. De aanvraag zal begin maart ingediend worden.
Betekenis
We hebben een orgel dat niet alleen bijdraagt in de gemeentezang tijdens de erediensten maar ook voor concerten en muziek opnames veel gebruikt wordt. Landelijk maar ook ver over de grenzen kent dit instrument bekendheid. Als kerkelijke gemeente, maar ook de gemeente Tholen en Provincie Zeeland mogen trots zijn op dit erfstuk.
Orgel comité Van Dam1832.
Jan Harmsen.
Robbert van de Sande.
Henk Quist.
Op zaterdag 26 maart van 10.00 tot 12.00 uur kunnen belangstellenden het orgel komen bekijken. U kunt dan zelf komen zien hoe de beschreven situatie er uitziet. Tevens is het mogelijk de binnenkant van het orgel te bekijken. Graag vooraf aanmelden bij Henk Quist haquist@gmail.com
